درمان به روش «پیوند سلول‌های بنیادی»

شناخت و پیش‌آگهی درباره‌ی سرطان کودکان، یکی از مهم‌ترین عواملِ بهبود کودکان است. همه‌ ساله در جهان، ماه سپتامبر به عنوان ماه «آگاهی‌رسانی سرطان کودک» شناخته می‌شود. در این ماه پویش‌های گوناگونی در کشورهای مختلف شکل می‌گیرد. ما در محک، با پیوستن به پویش جهانی «طلایی شو!» در تلاش هستیم تا به افزایش آگاهی عمومی جامعه درباره‌ی سرطان کودکان کمک کنیم. تشخیص زودهنگام سرطان در فرزندان سرزمینمان، می‌تواند منجر به مؤثرتر، کم‌دردتر و کم‌هزینه‌تر در کودکان مبتلا به سرطان شود تا آن‌ها دوباره به آغوش سلامتی بازگردند.

در راستای اهداف این کمپین بین‌المللی، اکنون با روش «پیوند سلول‌های بنیادی» که یکی از راه‌های اصلی برای درمان سرطان است آشنا می‌شویم.

«پیوند سلول‌های بنیادی» چیست؟

استخوان‌های ما حاوی بافتی اسفنجی‌اند که به نام «مغز استخوان» شناخته می‌شود. در مغز استخوان، سلول‌های بنیادی خونی وجود دارند. تمام سلول‌های خونی ما از این سلول‌های بنیادی به وجود می‌آیند. مغز استخوان یک فرد بالغ سالم در هر ثانیه حدود ۳ میلیون گلبول قرمز و ۱۲۰ هزار گلبول سفید تولید می‌کند.

به طور خلاصه، باید گفت سلول‌های بنیادی سالم برای زندگی ما ضروری هستند؛ وقتی سرطان یا درمان سرطان، سلول‌های بنیادی را از بین می‌برد، پیوند سلول‌های بنیادی ممکن است بهترین گزینه برای درمان باشد. درمان‌هایی مانند شیمی‌درمانی و پرتودرمانی، علاوه بر سلول‌های سرطانی بر بافت‌های طبیعی و سالم بدن نیز تأثیر می‌گذارند. در این فرایندها، سلول‌های بنیادی در معرض آسیب‌های جدی قرار می‌گیرند. هنگامی که مغز استخوان کودک در اثر درمان با دُز زیاد آسیب جدی دیده باشد، پیوند سلول‌های بنیادی به ترمیم این آسیب و بازگرداندن تولید طبیعی سلول‌های خونی کمک می‌کند.

پيوند سلول‌هاي بنيادي به دو صورت «اتولوگ» و يا «آلوژنيك» انجام می‌شود. در پيوند اتولوگ، از سلول‌هاي سالم مغز استخوان خودِ بيمار استفاده مي‌شود؛ به این صورت که سلول‌های بنیادی سالم قبل از درمان برداشته می‌شوند و پس از درمان دوباره به کودک بازگردانده می‌شوند. پیوندهای اتولوگ به طور کلی برای کودکان مبتلا به تومورهای جامد (Solid Tumor) استفاده می‌شوند. در پيوند آلوژنيك از سلول‌های فردي غير از بيمار، مانند دوقلوي همسان، خواهر، برادر و يا فردي كه با بيمار سازگاري دارد، استفاده مي‌شود. در این روش پیچیده‌، بهبودی ممکن است چند ماه بیشتر طول بکشد. از پیوندهای آلوژنیک در درمان سرطان خون نیز استفاده می‌شود.

چه بیمارانی به «پیوند سلول‌های بنیادی» نیاز دارند؟

پيوند سلول‌هاي بنيادي برای بعضی از بیماران نجات‌بخش است، اما قطعاً درمان مناسبي براي همه کودکان مبتلا به سرطان نيست. زمان انجام پيوند بستگي بسيار زيادي به نوع سرطان، شرايط جسماني کودک، نوع درمان پیشین و … دارد. از پیوند سلول‌های بنیادی برای درمان شرایطی که در آن مغز استخوان آسیب دیده است و دیگر قادر به تولید سلول‌های خونی سالم نیست، می‌شود. همچنین می‌توان سلول‌های پیوندی را جایگزین آن دسته از سلول‌های خونی کرد که در اثر درمان سرطان به شدت آسیب دیده یا از بین رفته‌اند.

در برخی موارد، برای از بین بردن سلول‌های سرطانی و کمک به ایجاد فضا برای سلول‌های بنیادی جدید، بیماران قبل از پیوند، شیمی‌درمانی می‌شوند. برخی از بیماران مبتلا به سرطان خون حاد لنفوبلاستیک نیز ممکن است تحت تابش کل بدن (Total-body irradiation)، که نوعی پرتودرمانی است قرار گیرند.

اقدامات مورد نیاز پیش از انجام پیوند کدام است؟

قبل از انجام پيوند بايد آزمايش‌های مخصوصی انجام شود. اگر پيوند از نوع آلوژنیک باشد، حتما بايد ابتدا نوع HLA بيمار و فرد اهداءکننده بررسی شود شده تا مشخص شود كه سازگاري لازم با بدن کودک وجود دارد. آزمايش خون، آزمايش ادرار، آزمايش مدفوع، سونوگرافي، سي‌تي‌اسكن از برخي اندام‌ها و مشاوره دندان‌پزشكي از آزمایش‌های پیش از پیوند هستند.

در پیوند آلوژنیک اغلب از عوامل سرکوب‌کننده سیستم ایمنی استفاده می‌شود تا خطر عوارض جانبی موسوم به «بیماری پیوند در مقابل میزبان» (زمانی که بدن بیمار سلول‌های اهدایی را رد می‌کند) کاهش یابد.

بعد از پیوند به چه مراقبت‌هایی نیاز داریم؟

بيماراني كه پیوند بر آن‌ها انجام می‌شود، بعد از پيوند بر اساس نظر پزشك مورد انجام آزمايش‌ها و معاینه‌های دوره‌ای ضروري قرار می‌گيرند. رعايت نكات تغذيه‌اي و سلامت جسماني نيز از مراقبت‌هاي لازم بعد از پيوند است.

اگر روند درمان خوب پیش برود، زندگی کودکان معمولاً حدود یک سال پس از پیوند به حالت عادی برمی‌گردد؛ با این وجود باید سیستم ایمنی کودک همواره تقویت شود و از هرگونه تماس با میکروب، افراد سرماخورده، افراد مبتلا به ویروس کرونا و آنفولانزا جلوگیری شود.

عوارض پيوند چیست؟

پيوند سلول‌هاي بنيادي در كوتاه مدت مي‌تواند عوارضي مانند حالت تهوع، خستگي، ريزش مو و زخم‌هاي دهاني ايجاد كند. در برخي از موارد نيز ممكن است «بيماري پیوند در مقابل میزبان» در فرد بيمار رخ بدهد.

اگر سلول‌های بنیادی نتوانند به اندازه کافی سلول‌های خونی جدید بسازند، مشکلاتی چون عفونت، کم‌خونی یا خون‌ریزی، سلامتی کودک را به خطر ‌می‌اندازد. همچنین بسیاری از بیماران دچار پانسیتوپنی (Pancytopenia) (کاهش گلبول‌های قرمز خون، گلبول‌های سفید خون و شمار پلاکت‌های خون) می‌شوند. بعضی از بیماران نیز ممکن است زخم‌های دردناک، ناراحتی معده و اسهال را تجربه کنند. در این موارد مصرف بعضی داروها به کمک بیمار می‌آیند.

خطر دیگر پس از پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز، عفونت است. در حین و نیز پس از پیوند سلول‌های بنیادی، بیماران هیچ سیستم دفاعی‌ای برای کمک به مبارزه با عفونت‌ها ندارند؛ بنابراین، حتی یک سرماخوردگی هم می‌تواند عاملی خطرناک برای سلامت بیمار باشد.

پیوند، یکی از چندین روش درمان است!

فراموش نکنیم که پیوند سلول‌های بنیادی، تنها یکی از انواع درمان سرطان است؛ شیمی‌درمانی، جراحی و پرتودرمانی از دیگر روش‌های درمانی کودکان مبتلا به سرطان محسوب می‌شوند و برای درمان هر سرطان، ممکن است از یک یا چند روش متفاوت استفاده شود. تشخیص زودهنگام سرطان به درمان کم‌دردتر، کم‌هزینه‌تر و مؤثرتر کودکان منجر می‌شود.

بخش پیوند سلول‌های بنیادی بیمارستان فوق تخصصی محک از مهرماه ۱۳۹۰ به عنوان یک پایگاه مرجع پیوند سلول‌های بنیادی برای کودکان مبتلا به سرطان کشور افتتاح شد و اولین بیمار این بخش در اردیبهشت ۱۳۹۱ پذیرش شد. محک در بیش از سی سال فعالیت خود با تکیه بر دانش و تخصص پزشکان کوشیده است تا شایسته‌ترین خدمات را در اختیار فرزندانمان در سراسر کشور قرار دهد و همواره تلاش می‌کند با افزایش آگاهی جامعه در زمینه علائم سرطان، افق‌های بهبودی و سلامتی را برای فرزندان محک، دست‌یافتنی‌تر کند.