مرکز پذیره‌نویسی سلول‌های بنیادی خون‌ساز محک از صفر تا صد

محک براساس بیانیه مأموریت خود و در راستای حمایت همه‌جانبه از کودکان مبتلا به سرطان، بخش پیوند سلول‌های بنیادی بیمارستان فوق‌تخصصی خود را در سال ۱۳۹۰ تأسیس کرد ولی همواره با چالش تأمین سلول‌ بنیادی‌ خون‌ساز سازگار با کودک نیازمند به پیوند، روبرو بوده است.

چرا که یک بیمار، حدود ۲۵ درصد شانس دارد تا از والدین، خواهر، برادر یا خویشاوندان، سلول بنیادى دریافت کند. در این گزارش سؤالاتی که ممکن است در ذهن علاقه‌مندان به نام‌نویسی در مرکز پذیره‌نویسی و اهدای سلول‌های بنیادی خون‌ساز ایجاد شود را از دکتر وحید فلاح آزاد متخصص آسیب‌شناسی بالینی و تشریحی و سرپرست آزمایشگاه و ‌‌‌دکتر منصوره حقیقی دکترای تخصصی بیوشیمی بالینی و سرپرست بانک HLA، پرسیدیم. با شما همراه می‌شویم تا اطلاعاتی از صفر تا صد مرکز پذیره‌نویسی سلول‌های بنیادی خون‌ساز محک، در اختیارتان قرار دهیم.

لطفاً در ابتدا از اهمیت پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز برایمان بگویید؟

دکتر فلاح آزاد: پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز فرصتی برای زندگی بخشیدن است. در برخی بیماری‌های بدخیم، این پیوند می‌تواند خط اول درمان باشد و در برخی دیگر در صورتی که سایر درمان‌ها برای بهبودی بیمار پاسخگو نباشد، پزشک پیوند را توصیه می‌کند. در تعدادی از بیماری‌های غیربدخیم مثل تالاسمی ماژور نیز پیوند یکی از موفق‌ترین راه‌های درمان است.

از نظر شما اهدای سلول‌های بنیادی به چه افرادی کمک می‌کند؟

دکتر فلاح آزاد: شما در صورت سازگاری نمونه HLA، با اهدای داوطلبانه نمونه سلول‌های بنیادی، می‌توانید به درمان کودکان و بزرگسالان مبتلا به سرطان و سایر بیماری‌های بدخیم و غیربدخیم که درمان آنها با پیوند سلول‌های بنیادی امکان‌پذیر است، کمک کنید.

افرادی که علاقه‌مند به عضویت در مرکز پذیره‌نویسی سلول‌های بنیادی خون‌ساز هستند لازم است چه ویژگی‌هایی را داشته باشند؟

دکتر فلاح آزاد: در ابتدا لازم است فرد به صورت داوطلبانه و با تمایل شخصی اقدام به عضویت در مرکز پذیره‌نویسی سلول‌های بنیادی نماید. داوطلب باید بین ۱۸ تا ۵۰ سن سال داشته باشد. عدم سابقه بیماری بدخیم، بیماری‌های قلبی – عروقی و ریوی نیز جزء شرایط عضویت در مرکز پذیره‌نویسی سلول‌های بنیادی خون‌ساز است. همچنین عدم ابتلا به بیماری‌های عفونی همچون ایدز و هپاتیت، نداشتن سابقه مصرف داروهای خاص از جمله انسولین و داروهای ضد فشارخون، عدم عضویت در مراکز پذیره‌نویسی دیگر، عدم سابقه پیوند مغز استخوان، قرنیه، کلیه و… برای اهدای سلول‌های بنیادی خون‌ساز الزامی است.

اشاره کردید افراد زیر ۱۸ سال و بالای ۵۰ سال نمی‌توانند به این مرکز بپیوندند، چرا؟

دکتر فلاح آزاد: عضویت در این مرکز برای افراد زیر ۱۸ سال به دلیل اینکه به سن قانونی نرسیده‌اند امکان‌پذیر نیست. درخصوص افراد بالای ۵۰ سال نیز شرایط عمومی جسمانی و سلامت لحاظ می‌شود. همچنین با در نظر گرفتن مدت زمان احتمالی برای انجام پیوند، ممکن است، زمان ثبت اطلاعات تا اهدای سلول‌های بنیادی بعضاً به ۱۰ سال برسد. یعنی ممکن است فرد ۵۰ ساله، ۱۰ سال را تا اهدای سلول‌های بنیادی بگذراند و به ۶۰ سالگی برسد و دیگر شرایط اهدا را نداشته باشد.

ممکن است توضیح دهید نمونه اهداشده در مرکز پذیره‌نویسی سلول‌های بنیادی خون‌ساز، چگونه ثبت می‌شود؟

دکتر حقیقی: همان‌طور که می‌دانید نمونه‌گیری جهت تعیین HLA در محک فقط از طریق بُزاق صورت می‌گیرد و در صورت نیاز به تجدید آزمایش نمونه‌گیری ‌تکرار می‌شود. لازم به ذکر است، بیمارستان محک اولین مرکز در ایران است که تعیین HLA را از طریق نمونه بُزاق به ثبت می‌رساند. پس از مشخص شدن سازگاری HLA میان فرد داوطلب اهدا و بیمار نیازمند، با داوطلب تماس گرفته می‌شود و این موضوع به اطلاع وی می‌رسد. در فرآیند اهدا، از سلول بنیادی خون محیطی فرد داوطلب استفاده می‌شود. در ابتدای این فرآیند، به مدت ۳ تا ۵ روز تزریق زیرجلدی برای تحریک سلول‌های بنیادی مغز استخوان در فرد داوطلب صورت می‌گیردکه از این طریق تعدادی از سلول‌های بنیادی وارد خون محیطی می‌شوند. لازم به ذکر است داوطلب اهدا باید در مرکزی که فرد گیرنده بستری است حضور ‌یابد. سپس در یک فرآیند ۳ تا ۴ ساعته خون فرد داوطلب دریافت شده و در یک دستگاه حاوی سِت یک بار مصرف وارد می‌شود، سلول‌های بنیادی از خون جدا شده و مابقی خون به فرد باز می‌گردد. به عبارتی در این فرآیند فرد تنها مقدار بسیار کمی خون خود را از دست می‌دهد. لازم به ذکر است همانطور که ممکن است افراد به داروهای مختلفی چون آسپرین حساسیت داشته باشند، ممکن است نسبت به این دارو نیز حساسیت نشان دهند. این عوارض ممکن است شامل تب، پا درد، علائم شبیه سرماخوردگی و… شود اما این عوارض به گونه‌ای نیست که زندگی فرد را مختل سازد. همچنین در برخی از افراد ممکن است این عوارض بروز نکند. با توجه به تحقیقات صورت گرفته، تاکنون عارضه‌ای پزشکی در خصوص عوارض پس از اهدای سلول‌های بنیادی از طریق خون محیطی برای فرد اهدا کننده گزارش نشده است.

سازگاری میان اهداکننده و گیرنده چگونه مشخص می‌شود؟

دکتر حقیقی: پس از دریافت نمونه بُزاق فرد داوطلب، آزمایش تعیین HLA بر روی نمونه انجام می‌شود. این اطلاعات در مرکز پذیره‌نویسی ثبت و محفوظ می‌گردد و متناسب با تقاضای فرد نیازمند پیوند، اطلاعات ثبت شده بررسی می‌شوند تا در صورت وجود، مورد مشابه در سامانه یافت شود.

فرد اهداکننده سلول بنیادی برای ثبت اطلاعات و انجام آزمایش چه میزان زمان باید در نظر بگیرد؟

دکتر حقیقی: زمان لازم برای ثبت‌نام و دریافت نمونه کمتر از نیم ساعت است. مراحل ثبت‌نام و دریافت نمونه به این صورت است که در ابتدا توضیحاتی در خصوص پروژه به داوطلبان ارائه می‌شود. سپس از ایشان درخواست می‌شود که رضایت‌نامه جهت عضویت را امضا کرده و پرسشنامه‌‎ای را تکمیل نمایند که شامل سؤالاتی درباره اطلاعات فردی و سابقه مصرف دارو و یا ابتلا به بیماری‌ها است. در مرحله آخر نمونه بُزاق از داوطلبان گرفته می‌شود.

 اگر فردی بخواهد در این مرکز عضو شود باید به محک مراجعه کند؟

دکتر فلاح آزاد: فرد داوطلب اهدا می‌تواند برای ثبت نمونه به محک مراجعه کند. علاوه بر این، این امکان وجود دارد که مصاحبه و نمونه‌گیری به صورت گروهی در فضاهای مشخصی چون ادارات، کارخانجات و دانشگاه‌ها انجام شده و سپس نمونه‌ها به محک منتقل شود. لازم به ذکر است در مرحله اول این طرح امکان نمونه‌گیری از افراد ساکن تهران، کرج و شیراز  فراهم است. البته امیدواریم بتوانیم در مراحل بعدی امکانی را فراهم کنیم تا داوطلبان ساکن سایر شهرستان‌ها نیز بتوانند به این مرکز بپیوندند. برای ثبت نمونه به صورت گروهی نیز بایستی با شماره ۲۳۵۰۱۱۳۲ تماس گرفته شود تا همکاران مرکز در محل حاضر شوند.

آیا به فرد اهداکننده بابت این اقدام پولی پرداخت می‌شود؟

دکتر فلاح آزاد: خیر. این اقدام کاملا به صورت داوطلبانه و با تمایل شخصی فرد اهداکننده در کلیه مراکز پیوند انجام می‌شود و بابت این اقدام مبلغی به افراد پرداخت نمی‌شود. اهدای سلول‌های بنیادی خون‌ساز روش جدید مشارکت به منظور حمایت از کودکان مبتلا به سرطان و توسعه ظرفیت‌های مدنی جامعه ایران است.

آیا داوطلبان مرکز تنها به کودکان مبتلا به سرطان نمونه اهدا می‌کنند؟

دکتر فلاح آزاد: خیر. از آنجایی که اطلاعات مربوط به فرد داوطلب اهدای سلول‌های بنیادی در بانک کشوری نیز ثبت می‌شود، ممکن است HLA فرد با بیماران نیازمند به پیوند در سنین مختلف و با بیماری‌های مختلف سازگاری داشته باشد.

برای ارائه نمونه بزاق چه مواردی را باید رعایت کرد؟

دکتر حقیقی: استفاده از لوازم آرایشی همانند رژلب، یا مصرف شکلات قبل از ثبت نمونه بزاق توصیه نمی‌شود. بهتر است فرد در حال ناشتا برای ثبت نمونه بزاق خود مراجعه نماید یا حداقل از نیم ساعت قبل چیزی نخورده باشد.

از نظر شما منع مصرف دارو برای تعیین HLA وجود دارد؟

دکتر حقیقی: مصرف دارو موجب اشکال در تعیین HLA نمی‌شود اما مصرف برخی داروها برای اهدای سلول‌های بنیادی خون‌ساز ایجاد اشکال می‌کند.

مصرف سیگار چطور؟

دکتر حقیقی: خیر، مصرف سیگار هم مانعی برای ثبت‌نام در مرکز پذیره‌نویسی اهدای سلول‌های بنیادی خون‌ساز محک محسوب نمی‌شود.

معمولاً فاصله ‌انتظار فرد از زمان عضویت تا زمان انجام پیوند چقدر است؟

دکتر فلاح آزاد: تخمین دقیق زمان برای انجام پیوند عملی نیست و بستگی به سازگاری میان اهداکننده سلول‌های بنیادی و گیرنده دارد. این زمان ممکن است گاه بیش از ۱۰ سال به طول بیانجامد و یا هرگز انجام نگردد. ولی تا زمانی که فرد ثبت‌نام کننده شرایط اهدا را داشته باشد، می‌تواند به عنوان اهداکننده بالقوه شناخته شود.

آیا فرد می‌تواند پس از عضویت از انجام پیوند منصرف شود؟

دکتر فلاح آزاد: بله. با توجه به اینکه اهدای سلول‌های بنیادی خون‌ساز به صورت کاملاً داوطلبانه صورت می‌گیرد، در کلیه مراحل تا قبل از شروع فرآیند پیوند فرد داوطلب می‌تواند اعلام انصراف نماید.

همان‌طور که اشاره کردید در صورت سازگاری HLA بین فرد اهداکننده با بیمار، ممکن است لازم باشد فرد اهداکننده به شهرهای دیگر سفر کند، آیا هنگامی که فرد برای اهدای سلول‌های بنیادی محل سکونت خود را ترک و به شهر دیگری مراجعه می‌کند باید هزینه‌های مرتبط با رفت و آمد و اقامت خود را بپردازد؟

دکتر فلاح آزاد: چنانچه به دنبال سازگاری HLA بین فرد اهداکننده و بیمار لازم باشد تا فرد اهداکننده در شهر دیگری حضور یابد، هزینه‌های مربوط به رفت و آمد، سکونت و خدمات رفاهی بر عهده مرکز درمانی است که در نظر دارد برای درمان بیمار خود از سلول‌های بنیادی خون‌ساز فرد اهداکننده استفاده نماید.

فرد اهداکننده و گیرنده با یکدیگر آشنا می‌شوند؟

دکتر فلاح آزاد: خیر. مشخصات و اطلاعات فرد اهدا کننده و گیرنده در بانک سلولی محفوظ خواهد بود.

لطفا بفرمائید، مراحل آغاز تا پایان اهدای سلول‌های بنیادی چند روز است؟

دکتر حقیقی: پس از مشخص شدن سازگاری میان HLA فرد گیرنده و اهدا کننده، مدت زمان آغاز مراحل تا پایان اهدای سلول‌های بنیادی بسته به شرایط بیمار حدود یک هفته است.

یک فرد چند بار می‌تواند اهدای سلول‌های بنیادی داشته باشد و آیا باید نگران کاهش سلول‌های بنیادی در بدن فرد اهداکننده بود؟

دکتر حقیقی: یک فرد در طول زندگی فقط یک بار می‌تواند اهداکننده سلول‌های بنیادی باشد. همچنین تعداد سلول‌های بنیادی در بدن فرد بسیار زیاد است و تعداد کمی از آنها به فرد گیرنده اهدا می‌شود لذا جای نگرانی نیست.